Strategi Pengajaran Bahasa kepada Pelajar Asing (Bahagian 5)

Pengajaran Bahasa Melayu kepada Pelajar Asing (Bahagian 5): Isu Varian Malaysia dan Varian Indonesia

oleh Awang Sariyan
[Petikan daripada salah sebuah kertas kerja penulis]


Umumnya ada dua variasi bahasa Melayu yang dominan, iaitu variasi Malaysia dan variasi Indonesia. Bahasa Melayu Brunei masih amat rapat dengan variasi Malaysia jika dibandingkan dengan variasi Indonesia dan oleh itu dapat dikelompokkan dalam variasi Malaysia. Fakta menunjukkan bahawa bahasa Melayu yang dipelajari dan diajarkan kepada penutur asing di sebahagian besar pusat pengajian di negara asing ialah bahasa Melayu variasi Indonesia yang dikenal sebagai bahasa Indonesia.

Nama jurusannya pun lebih banyak yang dikenal sebagai Pengajian Indonesia (Indonesian Studies) daripada Pengajian Melayu (Malay Studies), kecuali di Universiti Leiden (Belanda), di Universiti Victoria, Wellington (New Zealand), di Universiti Pengajian Asing Beijing (Republik Rakyat China) dan di Universiti Pengajian Asing Hankuk (Korea Selatan), kerana adanya Kursi Pengajian Melayu yang ditubuhkan oleh kerajaan Malaysia.

Bahasa Melayu variasi Malaysia diperkenalkan di beberapa pusat pengajian di Asia Timur, seperti di Universiti Pengajian Asing Beijing (sejak tahun 1961), di Universiti Komunikasi China (sejak tahun 2002), di Universiti Bangsa-bangsa Guangxi (sejak tahun 2008), di Universiti Bangsa-bangsa Yunnan di kota Kunming (sejak September 2010) serta di Universiti Pengajian Asing Hankuk dan Universiti Pengajian Asing Busan, kedua-duanya di Korea Selatan serta di beberapa buah universiti di Jepun.

Di Eropah, masih agak baru dimulakan usaha memperkenalkan bahasa Melayu variasi Malaysia apabila Universiti Frankfurt, Jerman mengendalikan kursus bahasa Melayu yang disertai oleh pelajar dari seluruh Eropah dan juga Rusia bermula pada tahun 2004. Dalam kursus kali pertama itu, Prof. Emeritus Dr. Abdullah Hassan dilantik oleh Dewan Bahasa dan Pustaka Malaysia untuk memenuhi permintaan Universiti Franfkurt itu, khususnya oleh Pengarah Pusat Pengajian Asia Tenggaranya pada waktu itu, Prof. Dr. Bernd Nothofer.

Dua tahun berturut-turut, iaitu pada tahun 2006 dan 2007, universiti tersebut melanjutkan usaha mendedahkan bahasa Melayu varian Malaysia kepada pelajar peringkat Magister (sarjana) dengan mengundang Prof. Dr. Awang Sariyan memberikan kuliah intensif, dengan penekanan kepada sosiolinguistik bahasa Melayu, tatabahasa dan sistem sebutan.

Di Universiti La Rochelle, Perancis, dengan usaha Dr. Laurent Metzger yang selama lebih dua dekad bertugas di Universiti Malaya dan beberapa tahun di Universiti Kebangsaan Singapura, usaha mendedahkan bahasa Melayu variasi Malaysia telah dimulakan pada tahun 2002.

Di Oceania, Universiti Melbourne, Australia, melalui usaha Prof. Alexandaar Adelaar, bahasa Melayu variasi Malaysia turut diperkenalkan walaupun variasi Indonesia masih cukup dominan. Universiti Deakin, di Melbourne, Australia pula baru pada tahun 2005 memulakan pendedahan pelajarnya kepada bahasa Melayu variasi Malaysia apabila pelajarnya dihantar ke Malaysia untuk mengikuti kursus bahasa Melayu di Universiti Putra Malaysia dengan kerjasama Dewan Bahasa dan Pustaka. Tinjauan yang pernah saya lakukan di Victoria State, Australia pada sekitar tahun 2000, terdapat kira-kira 120 ribu orang pelajar yang mengikuti kursus bahasa Melayu, dari peringkat sekolah rendah hingga universiti, tetapi dapat dikatakan bahawa hampir kesemuanya berdasarkan varian Indonesia.

Pada hemat pemakalah, isu ini tidaklah terlalu besar dan tidak harus dijadikan halangan untuk mengembangkan bahasa Melayu di peringkat antarabangsa. Majlis Antarabangsa Bahasa Melayu (MABM) telah memutuskan bahawa bahasa Melayu yang didukung oleh majlis tersebut ialah bahasa Melayu supranasional, yang tidak ditandai oleh ciri khusus varian mana-mana negara secara ketat. Meskipun tampak mudah, tetapi rumusan itu memang kurang realistik, kerana variasi Indonesia dan variasi Malaysia akan tetap tampak wujudnya, terutama dalam aspek kosa kata, selain nyata juga dalam beberapa aspek tatabahasa, sebutan dan retorik.

Di Universiti Pengajian Asing Beijing, sejak tertubuhnya Kursi Pengajian Melayu kerajaan Malaysia pada tahun 2008, subjek Perbandingan Bahasa Melayu Varian Malaysia dan Varian Indonesia menjadi salah satu mata kuliah yang dititikberatkan untuk membekalkan maklumat dan kemahiran kepada pelajar yang sebilangannya akan berkhidmat di dunia Melayu (terutamanya di Malaysia, di Indonesia dan di Brunei Darussalam).

Maka itu, jalan sebaik-baiknya ialah memperkenalkan kedua-dua variasi itu supaya pelajar asing memperoleh manfaat untuk keperluan dan destinasi yang berbeda, iaitu Malaysia dan Indonesia. Terbitnya Kamus Bahasa Melayu Nusantara (DBP Brunei Darussalam, 2003) yang memasukkan lema variasi di Malaysia, di Indonesia dan di Brunei Darussalam banyak membantu pemahaman pelajar asing tentang perbedaan yang wujud, terutama tentang makna kata yang berbeda.

Daripada sudut ejaan, dapat dikatakan bahawa tidak wujud perbedaan yang terlalu besar dan pelajar asing tidak akan menghadapi masalah besar berhadapan dengan teks dalam bahasa Melayu variasi Malaysia dan variasi Indonesia. Demikian juga istilah dalam pelbagai bidang ilmu sebahagiannya telah diselaraskan. Kedua-dua aspek itu, iaitu sistem ejaan dan istilah bagi bahasa Melayu mencapai keselarasan yang relatif tinggi berkat kerjasama kebahasaan serantau melalui Majlis Bahasa Brunei Darussalam - Indonesia - Malaysia (Mabbim) yang telah bermula pada tahun 1972.

Namun aspek kosa kata umum dan juga gaya bahasa tampaknya perlu ditangani dengan lebih terancang dan giat. Perkembangan kosa kata yang relatif tinggi kadar perbedaannya dalam dua varian itu tidak perlu dikekang kerana ada keperluan tertentu dan khusus bagi kedua-dua kelompok penggunanya. Yang perlu diupayakan ialah penyebarluasan maklumat tentang kosa kata yang berbeda itu dalam bentuk kamus, glosari dan bahan terbitan serta bahan siaran (media cetak dan media elektronik), agar pelajar asing dapat memahami dan menghayati konteks penggunaannya dalam interaksi dengan kedua-dua kelompok pengguna bahasa Melayu itu.

Kewujudan bahasa Melayu varian Malaysia dan varian Indonesia tidak seharunya dijadikan isu untuk memperkecil daerah penyebaran, pengajian dan pengajaran bahasa Melayu di peringkat antarabangsa. Hakikat kewujudan kedua-dua varian itu perlu diakui dan didedahkan sebaik-baiknya kepada pelajar asing, dengan menunjukkan segi-segi persamaan dan perbedaannya.

~Kembara Bahasa~
16 Jun 2011