Peri Pentingnya Penegasan Pelaksanaan Bahasa Kebangsaan dalam Bidang Penyiaran untuk Memperkukuh Asas Citra Kebudayaan Kebangsaan

PERI PENTINGNYA PENEGASAN PELAKSANAAN BAHASA KEBANGSAAN
DALAM BIDANG PENYIARAN UNTUK MEMPERKUKUH ASAS CITRA KEBUDAYAAN KEBANGSAAN

oleh Prof. Dr. Awang Sariyan
Penasihat Persatuan Linguistik Malaysia
Penyandang Pertama Kursi Pengajian Melayu Malaysia-China

[Kertas ucap utama Seminar Bahasa Melayu dalam Penyiaran, anjuran Kementerian Penerangan, Kebudayaan dan Komunikasi, di Institut Penerangan dan Penyiaran Tun Abdul Razak, 20 September 2011]

Latar Belakang

Teras pertama Dasar Kebudayaan Kebangsaan negara Malaysia ialah “kebudayaan asal rantau ini” yang dengan jelas bermaksud kebudayaan Melayu, iaitu kebudayaan yang telah menjadi asas tamadun besar di rantau alam Melayu (dan juga rantau Asia Tenggara, dalam konteks moden). Salah satu asas kekuatan kebudayaan Melayu yang menjadi tunjang tamadun rantau ini sejak zaman Sriwijaya pada abad ketujuh dan meningkat dengan amat jelasnya dalam zaman Kesultanan Melayu (bermula pada sekitar abad kesembilan atau kesepuluh) ialah bahasa Melayu yang menjadi wahana kehidupan umat Melayu dan umat lain yang sama ada bermastautin atau berurusan dengan rantau ini. Di Kepulauan Melayu, bahasa Melayu telah menjadi bahasa tonggak tamadun dengan peranannya sebagai lingua franca dan juga bahasa pengembangan ilmu, sastera, agama, sejarah, perubatan, undang-undang, dan juga sebagai bahasa perhubungan diplomatik.

Atas asas sejarah itulah telah termeterai kontrak sosial antara pemimpin kaum-kaum utama di negara ini menjelang kemerdekaan, yang antara lain menerima bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan dan bahasa rasmi negara. Bahasa kebangsaan dan bahasa rasmi bagi negara kita, yang ditetapkan dalam Perlembagaan Persekutuan, Perkara 152 ialah bahasa Melayu. Asas pemilihan bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan banyak berkaitan dengan sejarah negara kita dan rantau ini, khususnya tentang peranan bahasa Melayu sebagai wahana tamadun besar sejak kira-kira dua alaf lalu.

Sebagai bahasa kebangsaan, bahasa Melayu menjadi asas makna diri atau jati diri dan juga citra negara, lebih daripada lambang-lambang kenegaraan yang seperti lagu kebangsaan, bendera kebangsaan dan bunga kebangsaan. Selain itu, kedudukannya sebagai bahasa kebangsaan menjadikan bahasa Melayu asas persefahaman dan perpaduan melalui penggunaannya sebagai bahasa perhubungan umum dalam kalangan rakyat pelbagai keturunan dan bahasa. Demikianlah caranya bahasa Melayu menjadi unsur penyatuan dan perpaduan kebangsaan dalam membentuk satu rupa bangsa bagi negara yang berdaulat ini.
Sebagai bahasa rasmi pula, bahasa Melayu perlu digunakan dalam urusan rasmi pada peringkat kerajaan Persekutuan, kerajaan negeri, dan pihak berkuasa awam. Demikianlah yang termaktub dalam Perlembagaan Persekutuan, Perkara 152(6). Hal ini bererti bahawa tiada kementerian, jabatan dan badan berkanun atau mana-mana pihak berkuasa awam (termasuk pihak berkuasa tempatan) yang boleh mengabaikan perihal penggunaan bahasa Melayu sebagai bahasa rasmi, seperti yang kini masih agak leluasa. Akta Bahasa Kebangsaan 1963/67 (Akta 32) pula menetapkan bahawa bahasa Melayu hendaklah digunakan bagi maksud-maksud rasmi dalam semua bidang, termasuklah bidang penyiaran di negara ini.

Perancangan Bahasa dalam Pembinaan Negara: Tumpuan kepada Bidang Penyiaran

Bagi negara-negara yang baru lepas daripada penjajahan dan mencapai kemerdekaan, diperlukan perancangan pembinaan negara (nation building), dalam rangka untuk membina acuan sendiri yang berasaskan jati diri dan keperluan negara baru. Demikianlah di negara kita, perancangan pembinaan negara berlangsung dalam semua bidang kehidupan bernegara, iaitu ekonomi, pentadbiran, bahasa, pendidikan, kebudayaan, undang-undang dan kehakiman dan yang lain. Beberapa dasar yang kita kenal sebagai Rancangan Pembangunan Lima Tahun, Dasar Ekonom Baru, Dasar Pembangunan Nasional dan yang mutakhir Model Ekonomi Baru (2011) berkaitan dengan pembinaan negara dalam bidang ekonomi. Demikian juga, kita mengenal adanya Dasar Bahasa Kebangsaan, Dasar Pendidikan Kebangsaan dan Dasar Kebudayaan Kebangsaan yang kesemuanya menjadi asas proses pembinaan negara yang merdeka dan berdaulat. Bidang bahasa ternyata tidak terkecuali peranannya dalam proses pembinaan negara dan hal ini menjadi salah satu asas kebijakan pimpinan negara apabila kemerdekaan tercapai, dan kebijakan ini mestilah terus dipupuk supaya tidak punah oleh sikap mana-mana pihak yang meremehkan peranan bahasa dalam pembinaan negara.

Dalam pelaksanaan bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan dan bahasa rasmi, kerajaan telah menubuhkan badan yang khusus untuk memajukan dan mengembangkan bahasa tersebut. Setahun sebelum kemerdekaan, kerajaan yang ketika itu bertaraf kerajaan sendiri telah menubuhkan Dewan Bahasa dan Pustaka (DBP) dengan nama asalnya Balai Bahasa, khususnya berdasarkan keputusan Kongres Bahasa dan Persuratan Melayu Ketiga pada tahun yang sama (1956).

Sejak ditubuhkan pada tahun 1956, DBP sebagai agensi rasmi perancangan bahasa kebangsaan yang terletak di bawah bidang kuasa Kementerian Pelajaran Malaysia telah melaksanakan pelbagai usaha, sejajar dengan tanggungjawab yang diperuntukkan dalam Akta Dewan Bahasa dan Pustaka (Ordinan 1959, Pindaan 1978, Pindaan dan Peluasan 1995).

DBP melaksanakan tanggungjawabnya melalui kerja pembinaan dan pengembangan bahasa kebangsaan. Kerja pembinaan bahasa dilaksanakan dalam bentuk penyelidikan bahasa dan sastera, penyusunan kamus ekabahasa dan kamus dwibahasa, serta penggubalan istilah dalam pelbagai bidang ilmu dan profesional, termasuk komunikasi dan penyiaran. Kerja pengembangan bahasa kebangsaan pula dilakukan melalui pengembangan bahasa di sektor awam, sektor swasta, kegiatan sastera dan penerbitan pedoman bahasa, karya ilmu dalam pelbagai bidang dan karya kreatif.

Bidang penyiaran menjadi salah satu tumpuan DBP dalam pengembangan bahasa kebangsaan. Kedua-dua sektor, iaitu sektor awam dan swasta terlibat dalam bidang penyiaran kerana fungsi penyiaran yang dikendalikan oleh kerajaan dan juga oleh pihak swasta. Radio Televisyen Malaysia (RTM), misalnya, merupakan badan penyiaran yang dikendalikan oleh sektor awam, manakala sejumlah stesesn radio dan televisyen lain dikendalikan oleh swasta, misalnya TV 3 dan TV 9 (kendalian Media Prima yang dahulu dikenal sebagai Sistem Televisyen Malaysia Berhad), NTV7 (Natseven TV Sdn. Bhd.), Astto Ria, Astro Prima, Astro Oasis, Astro Citra, Astro Warna (Measat Broadcast Network System Sdn. Bhd.), Radio Time Highway (THR.fm), dan Airtime Management & Programming (Radio Era). Ada pula badan penyiaran separuh kerajaan seperti Radio IKIM dan TV Al-Hijrah serta radio dan televisyen BERNAMA.

Bidang penyiaran diberi tumpuan perhatian oleh DBP melalui Bahagian Pengembangan Bahasa Sektor Swasta di bawah Jabatan Pengembangan Bahasa dan Sastera. Selepas pewartaan Akta Dewan Bahasa dan Pustaka (Pindaan dan Peluasan 1995), usaha meluaskan penggunaan bahasa kebangsaan, khususnya dalam sektor swasta telah dilaksanakan oleh DBP secara lebih terancang melalui Gerakan Bahasa Kebangsaan Sektor Swasta (GBKSS) yang dilancarkan oleh Menteri Pendidikan Malaysia pada 19 Ogos 1996.

GBKSS telah dilaksanakan dengan kerjasama dan sokongan, terutamanya daripada pihak berkuasa kerajaan, pihak swasta, dan pertubuhan bukan kerajaan (NGO). GBKSS dilaksanakan melalui kegiatan yang berbentuk pelaksanaan dan penguatkuasaan dasar bahasa, penghasilan dokumen, penataran bahasa, penggalakan, dan pengiktirafan.

Dalam bidang penyiaran, antara kegiatan utama yang telah dilaksanakan termasuklah Bengkel Penilaian Pelaksanaan GBKSS 1996-2000 dan Seminar Bahasa Kebangsaan dalam media Penyiaran. Di peringkat negeri Sabah seminar ini telah diadakan pada 25 Julai 2002 di Hotel Hyatt Regency, Kota Kinabalu, Sabah. Bengkel Penilaian Pelaksanaan GBKSS 1996-2000 telah diadakan pada 24 Mei 2000 di Palace of The Golden Horses, Seri Kembangan, Selangor. Bengkel ini bertujuan menilai pencapaian GBKSS sepanjang lima tahun pelaksanaannya, iaitu dari tahun 1996-2000.

Bengkel bagi kelompok bidang media elektronik dihadiri oleh wakil Kementerian Penerangan, Kementerian Tenaga, Komunikasi dan Multimedia, Kementerian Dalam Negeri, Jabatan Penyiaran Malaysia, Perbadanan Kemajuan Filem Nasional Malaysia (FINAS), Institut Penyiaran Tun Abdul Razak (IPTAR), TV3, dan NTV 7. Antara resolusi yang secara langsung berkaitan dengan bidang penyiaran di negara ini termasuklah perkara yang berikut:

i. DBP menganjurkan kursus kemahiran berbahasa kebangsaan untuk petugas di bahagian kawal selia televisyen.
ii. Usaha DBP mengekalkan penggunaan sebutan baku dalam bidang penyiaran dan pendidikan perlu disokong. Penyelarasan sebutan baku antara stesen televisyen perlu diadakan.
iii. Kementerian Penerangan dan Kementerian Tenaga, Komunikasi dan Multimedia (kini Kementerian Penerangan Komunikasi dan Kebudayaan) hendaklah memberikan arahan kepada semua stesen televisyen swasta agar menerima pakai Garis Panduan Penggunaan Bahasa Kebangsaan dalam Media Elektronik Jabatan Penyiaran Malaysia - RTM
iv. DBP mencadangkan pelibatan Bahagian Penguatkuasaan (Kementerian Perdagangan Dalam Negeri, Koperasi dan Kepenggunaan) dan Kementerian Dalam Negeri dalam penamaan syarikat filem, video, dan muzik.
v. Syarikat rakaman, stesen televisyen, dan RTM hendaklah mengawal penamaan kumpulan muzik, kulit album, dan judul lagu dalam media penyiaran. DBP juga diminta menyediakan garis panduan penamaan tersebut.
vi. Penyeragaman tajuk karyawan dalam drama dan filem perlu diperluas kepada semua pihak yang terlibat.

Seminar Bahasa Kebangsaan dalam Media Penyiaran pula telah diadakan pada 8 hingga 9 Julai 2002 di Hotel Istana, Kuala Lumpur. Seminar ini anjuran bersama DBP, Kementerian Penerangan, dan Kementerian Tenaga, Komunikasi dan Multimedia. Majlis pembukaan telah dirasmikan oleh Y.B. Tan Sri Mohd Khalil Yaacob, Menteri Penerangan Malaysia pada masa itu, manakala majlis penutupan disempurnakan oleh Y.B Datuk Tan Chai Ho, Timbalan Menteri Tenaga, Komunikasi dan Multimedia (kini dinamakan Kementerian Tenaga, Teknologi Hijau dan Komunikasi). Peserta seminar ini terdiri daripada pengendali dan pengamal media dari Jabatan Penyiaran Malaysia, stesen radio dan televisyen swasta, pensyarah dan pelajar institut pengajian tinggi, maktab perguruan, dan orang perseorangan.
Satu ucap utama, tiga kertas dasar, dan 10 kertas kerja telah dibentangkan dan dibahaskan dalam seminar ini. Ucap utama telah disampaikan oleh Y.B. Datuk Seri Utama Dr. Rais Yatim, Menteri di Jabatan Perdana Menteri pada masa itu. Kertas dasar ini juga telah dibentangkan oleh Ketua Pengarah DBP, Timbalan Ketua Pengarah Penyiaran (Rancangan), Jabatan Penyiaran Malaysia dan Setiausaha Bahagian (kandungan dan pos), Kolej Kemahiran Tinggi Mara (KTKM), manakala kertas kerja tersebut telah dibentangkan oleh wakil DBP, Universiti Kebangsaan Malaysia (UKM), Universiti Malaya (UM), Universiti Kebangsaan Malaysia (USM), TV3, NTV7, Astro, Radio ERA, Radio THR.fm dan Berita Nasional Malaysia (BERNAMA).

Rumusan seminar telah dikemukakan kepada Setiausaha Kementerian Penerangan, Ketua Setiausaha Kementerian Tenaga, Komunikasi dan Multimedia, dan semua stesen penyiaran swasta untuk makluman dan perhatian pihak berkenaan. Resolusi bengkel dan rumusan seminar yang telah dianjurkan oleh DBP memperlihatkan gambaran sebenar tahap penggunaan bahasa kebangsaan dalam media penyiaran di negara ini, serta masalah dan cabaran penggunaannya pada masa kini. Perbincancangan tentang rumusan seminar itu masih relevan hingga kini dan oleh itu dibincangkan dalam bahagian yang khas di bawah ini, iaitu isu-isu bahasa dalam penyiaran yang masih berbangkit.

Isu-isu Bahasa dalam Penyiaran yang Masih Berbangkit

Bahasa kebangsaan telah digunakan dalam media penyiaran melebihi setengah abad, iaitu sejak tahun 1946 dalam siaran radio (radio Malaysia) dan sejak tahun 1963 dalam siaran televisyen (televisyen Malaysia). Namun demikian, penggunaan bahasa kebangsaan dalam media penyiaran masih belum memuaskan. Penggunaan bahasa kebangsaan dalam media penyiaran yang masih belum memuaskan itu berpunca daripada perkara yang berikut:

i. Garis panduan penggunaan bahasa yang tidak seragam antara stesen penyiaran kerajaan dengan swasta (pada waktu itu disebabkan stesen penyairan awam di bawah Kementerian Penerangan dan stesen penyiaran swasta di bawah Kementerian Tenaga, Komunikasi dan Multimedia. Mudah-mudahan sesudah wujudnya Kementerian Penerangan, Kebudayaan dan Komunikasi, penyelarasan dalam penyeragaman garis panduan penggunaan bahasa bagi stesen penyiaran awam dan swasta dapat disegerakan).
ii. Garis panduan penggunaan bahasa yang tidak mantap dan tidak terperinci, misalnya dari segi penyediaan sari kata dan alih bahasa.
Mesyuarat susulan seminar yang telah diadakan pada 6 Ogos 2002 di Wisma Radio, Angkasapuri yang dihadiri oleh pihak DBP, Jabatan Penyiaran Malaysia, dan Kementerian Tenaga, Komunikasi dan Multimedia telah bersetuju untuk memantapkan penggunaan bahasa kebangsaan dalam media penyiaran, terutamanya dalam aspek sebutan, pengiklanan, dan sari kata.

Penggunaan bahasa kebangsaan yang betul dan baku perlu dinyatakan dengan jelas dalam undang-undang, akta dan kod yang berkaitan dengan penyiaran, termasuklah:

i. Akta Komunikasi dan Multimedia 1998 (Akta 588)
ii. Garis Panduan Penyiaran
iii. Kod Pengiklanan 1998
iv. Kod Kandungan.

Pemantapan penggunaan bahasa kebangsaan dalam media penyiaran hendaklah dilaksanakan melalui peraturan pentadbiran berdasarkan Garis Panduan Penggunaan Bahasa Kebangsaan dalam Media Penyiaran 2003. Semua stesen penyiaran sama ada stesen radio mahupun stesen televisyen di seluruh Malaysia, termasuk Jabatan Penyiaran Malaysia (RTM), TV3, NTV7, Astro dan seumpamanya hendaklah menerima pakai garis panduan tersebut.
Pihak kerajaan, terutamanya DBP dan Kementerian Penerangan, Kebudayaan dan Komunikasi perlu memantau pelaksanaan dan penguatkuasaan garis panduan tersebut. Pemantapan dan pemantauan penggunaan bahasa kebangsaan dalam media penyiaran perlu dilakukan supaya bahasa itu kukuh, seragam,dan tekal dalam semua aspek bahasa, dan digunakan serta dikuasai oleh pengamal bidang penyiaran dengan sebaik yang mungkin.

Usaha ini memerlukan sokongan dan kerjasama semua pihak yang cinta akan bahasa kebangsaan dan citra negara serta perpaduan rakyat. Antara resolusi seminar yang berkaitan dengan bidang penyiaran secara khusus termasuklah perkara yang berikut:

i. Media penyiaran perlu sentiasa memastikan penggunaan bahasa Melayu yang baku dalam siarannya dan akan terus memantau serta sentiasa membetulkan kesilapan bahasa sekiranya ada.
ii. Aspek pencemaran bahasa, penggunaan bahasa rojak, serta kesalahan tatabahasa dan sisipan bahasa asing dalam siaran berita sentiasa diberi perhatian.
iii. RTM perlu mewajibkan penggunaan sari kata atau alih suara bagi tayangan filem atau rancangan asing dan juga ucapan yang disampaikan dalam bahasa asing dalam liputan majlis tertentu.
iv. Pemantapan bahasa kebangsaan dalam media penyiaran dapat dilaksanakan melalui pemantauan penggunaannya dalam penulisan sari kata, skrip filem, lirik dan lain-lain, mengadakan pertandingan mencipta lirik dan penulisan skrip, penggubalan istilah, anugerah dan pengiktirafan, kursus dan kegiatan kebahasaan, serta menjadikan media penyiaran sebagai teladan dalam penggunaan bahasa kebangsaan.
v. Peruntukan Seksyen 5 (v) Akta DBP (Pindaan dan Peluasan) 1995 patut dimandatorikan dan kuasa eksekutif patut diberikan kepada DBP untuk membetulkan penyalahgunaan bahasa dan semua pihak perlu menerima dan akur kepada ketetapan dan teguran DBP tentang kesilapan penggunaan bahasa.
vi. DBP mesti terus memantau dan membetulkan kesalahan bahasa dalam segala bidang, terutamanya bidang penyiaran yang ternyata amat besar pengaruhnya kepada masyarakat, terutama golongan muda.
vii. DBP dan Kementerian Penerangan, Kebudayaan dan Komunikasi perlu menangani konflik ketidakseragaman sebutan dalam media penyiaran dengan menyediakan semula garis panduan penggunaan sebutan baku yang pernah dilaksanakan.
viii. DBP perlu terus meningkatkan dan memperluas pedoman bahasa melalui Internet.
ix. Kursus dan taklimat bahasa Melayu untuk kakitangan dan karyawan badan penyiaran awam dan swasta perlu terus-menerus diadakan sebagai latihan dalam perkhidmatan.
x. Penapisan rancangan hendaklah dilakukan secara bersepadu dalam aspek akhlak, dasar negara, agama dan juga bahasa.
xi. Penyiaran rancangan penggalakan bahasa kebangsaan oleh DBP dalam media penyiaran hendaklah dikecualikan dari caj siaran, sebagai suatu bentuk tanggungjawab sosial badan penyiaran di negara ini.
xii. Stesen penyiaran perlu menguatkuasakan peraturan pentadbiran yang mewajibkan syarikat penerbitan dan iklan mendapat pengesahan bahasa daripada DBP sebelum iklan disiarkan.
xiii. Stesen penyiaran hendaklah bertindak lebih peka dalam meluluskan rancangan yang dikendalikan dalam bahasa kebangsaan.
xiv. Untuk mengembangkan bahasa Melayu di peringkat serantau dan antarabangsa, rangkaian bahasa asing perlu memperuntukkan rancangan belajar bahasa Melayu.
xv. RTM dan stesen penyiaran swasta perlu terus menyeragamkan kaedah sebutan dalam bahasa Melayu secara bertahap dalam siarannya.
xvi. Kertas Cadangan Penamaan Kumpulan Muzik yang berunsurkan kemelayuan dan kemalaysiaan perlu disediakan.
xvii. Pemantauan siaran oleh Jawatankuasa Sebutan dan Istilah di RTM perlu ditingkatkan, meliputi semua bentuk rancangan.
xviii. DBP hendaklah dilantik sebagai rakan penyiaran atau perunding penyiaran.
xix. Bahasa kebangsaan wajib digunakan secara rasmi dalam siaran radio di peringkat kebangsaan, negeri, dan antarabangsa (suara Malaysia).
xx. Semua laman web kerajaan hendaklah menggunakan bahasa kebangsaan, di samping bahasa Inggeris untuk capaian global.
xxi. Stesen penyiaran perlu membendung pengaruh yang tidak baik dalam siaran iklan dan rancangan terbitannya, termasuk dalam soal bahasa.
xxii. Stesen penyiaran perlu mempunyai pakar rujuk bahasa masing-masing.
xxiii. Stesen penyiaran swasta mesti berganding bahu dengan RTM untuk terus mendukung penggunaan bahasa kebangsaan sebagai bahasa penghantar utama.

Penutup

Demikianlah secara ringkas sorotan tentang bahasa Melayu dalam bidang penyiaran di negara ini, yang menekankan peri pentingnya bidang penyiaran sebagai salah satu sektor yang memberikan sumbangan besar dalam pengukuhan jati diri dan citra kebangsaan bagi negara ini. Pengukuhan jati diri dan citra kebangsaan itu bukan semata-mata dalam bidang kandungan siaran, bahkan turut meliputi bidang bahasa yang menjadi wahana untuk menyalurkan falsafah, pemikiran, sistem nilai, cita-cita dan harapan bangsa Malaysia. Proses globalisasi tidak sewajarnya dijadikan alasan mudah untuk bersikap pasrah dan permisif sehingga mengorbankan jati diri dan citra kebangsaan kita. Kata peribahasa Melayu, “Yang baik dijadikan teladan, yang buruk dijadikan sempadan”.

Dengan peningkatan kesedaran akan peranan pengendali bidang penyiaran tentang misi besar negara dalam pelaksanaan tugas dan kerjaya, yakinlah kita bahawa tidak ada mana-mana sektor di negara ini yang terkecuali daripada tanggungjawab mendukung cita-cita pembinaan negara yang berjati diri, bercitra dan bermaruah.

Gangsa bukan sebarang gangsa,
Gangsa saduran emas tempawan;
Bangsa sendi tamadun bangsa,
Dihina jangan dileburkan jangan.

Sriwijaya, Samudera, Aceh dan Melaka,
Pusat Gemilang tamadun kita;
Majukan bahasa majukan bangsa,
Baru negara terhormat di dunia.

[Petikan daripada kumpulan puisi penulis dalam blog kembarabahasa.blogspot.com]

~Kembara Bahasa~
22 September 2011